کتاب «زیبایی شناسی و غایت شناسی در نظام استعلایی کانت» نوشته عقیل فولادی توسط پژوهشکده باقرالعوم(ع)، در 135 صفحه منتشر شد. کتاب مذکور در پی روشن سازی مباحث «نقد قوه حکم» کانت و بررسی نحوه ارتباط آن با معرفت شناسی (نقد اول کانت) و اخلاق (نقد دوم کانت) کانت است.
مقاله‌ای از نگارنده با عنوان بالا در دوفصلنامه علمی و پژوهشی «هستی و شناخت» (جلد 1، شماره 2، پاییز و زمستان 1393، دانشگاه مفید) منتشر شده است که در آن، نخست جهت روشن‌نمایی تأثیرگذاران بر کانت، به پیشینه بحث خیال پرداخته شده است و پس از آن توضیحی در باب ابژکتیویته داده شده و سپس به بحث از خیال در نقد عقل محض پرداخته شده است.
قوه خیال در نظام شناختی کانت دارای جایگاهی منحصر به فرد است. این نقش به مراتب، فعالانه‌تر از جایگاه خیال در نظامهای فلسفی پیش از کانت است. خیال از سویی در بحث مهم و پیچیده استنتاج استعلائی مقولات فاهمه، فعال است و از سوی دیگر در بحث شاکله‌سازی این مقولات. اینها هر دو در فرایند «ابژکتیو»شدن شناخت حائز اهمیتند. به علاوه صور پیشین مکان و زمان، مولود فعالیت این قوه‌اند. همه این امور نشانگر برجستگی خیال در معرفت‌شناسی این فیلسوف‌اند؛ امری که در اخلاف بلافصل وی به وضوح اثر آن آشکار شد.
متن مقاله در ادامه در دسترس است. ضمناً فایل پی دی اف منطبق بر صفحات چاپی مجله، در سایت دانشگاه مفید (لینک) و نیز در پرتال جامع علوم انسانی (لینک) موجود است.
1. کمپ سمیث، شارح معروف نقد عقل محض کانت، در بحث استنتاج استعلائی مقولات فاهمه در ویراست اول نقد، تحلیل وایهینگر (1852-1933) (فیلسوف آلمانی و مورخ فلسفه) را نمونه عالی نبوغ کارآگاهی در حوزه پژوهش می‌داند.
چون خواننده در کار وایهینگر نظر می‌کند که چطور در دست‌نوشته‌های پراکنده کانت تأمل و از این رهگذر روشن کرده است که مطالب ظاهراً در کنار همِ بحثِ استنتاجِ استعلایی، به لحاظ تاریخی مربوط به دوره‌های گوناگون اندیشه کانت است و بدین طریق راهی به گشودن این کلاف سردرگم هویدا می‌شود، متوجه ستایش کمپ سمیث از او می‌شود.
2. چند وقتی درگیر مطالعه کتاب الغدیر علامه امینی (ره) بودم. هنگام مطالعه بارها ناخودآگاه یاد تعریف کمپ سمیث از وایهینگر می‌افتادم: «نمونه عالی نبوغ کارآگاهی در حوزه پژوهش». واقعاً کار مرحوم امینی در این زمینه شگفت‌آور است:
[توضیح: نوشته ذیل از نگارنده پیشتر با همین عنوان در سایت شفقنا منتشر شده است که با توجه به برخی درخواستها، چه شفاهی و چه نوشتاری، جهت تفصیل مخصوصاً درباره عمار، اکنون اندکی مفصل‌تر ارائه می‌شود.]
سخنانی از جناب آقای سروش محلاتی در برخی از سایتهای خبری با عنوان «تقابل های عدالت خواهی علی(ع) با افراط گری های مریدان خود/ ناگفته های تاریخ از نقدهای امام علی بر رویکردهای مالک اشتر و عمار یاسر» آمده بود که از سیره میانه روی حضرت امیر (ع) یاد کرده بود و از افراط و تفریطهای زمانه وی. دست کم، دو مورد از کسانی است که طبق ظاهر سخنان ایشان، در شمار تندروهای یاران حضرت دانسته شده اند، شایسته درنگ است.
شاکله سازی قوة خیال یکی از مباحث نقد عقل محض کانت است که اهمّیت آن مورد مناقشة شارحان قرار گرفته است؛ برخی آن را بحثی تصنّعی پنداشته‌اند و برخی ضروری. سخن نگارنده در این مقال، ضرورت این بحث برای نقد اول کانت است. البته شاکله‌ها چنانکه کانت می‌پنداشت، منحصراً زمانی نیستند بلکه «مکان» نیز حداقل در بعضی از شاکله‌ها دخیل است. کانت به واسطه شاکله‌ها از سویی، کارکرد «ابژکتیو» مقولات محض فاهمه را در شناخت نظری ما تبیین می‌کند و بدین‌وسیله خود را از شک هیومی می‌رهاند؛ و از سوی دیگر، شناخت سنّتی مابعدالطبیعه را به چالش می‌کشاند. از نظر وی، نهایت شناخت نظری ما مجموع اعیان زمانی-مکانی از مجرای خیال است و فراروی از این محدوده نارواست.
مطالب بالا چکیده مقاله‌ای به قلم نگارنده این سطور است که در فصلنامه علمی و پژوهشی آینه معرفت (دانشگاه شهید بهشتی)، زمستان 92 شماره 37 منتشر شده (لینک دانلود نسخه Pdf از سایت دانشگاه) و متن کامل آن در ادامه مطلب آمده است.
واژه «استعلایی» از مفاهیم کلیدی تفکّر کانت است که اساساً کانت نظام فلسفی خویش را با آن می شناساند [ایده‌آلیسم استعلایی]. با وجود این، واژة مذکور در فلسفه کانت در معنای یکسانی به کار نرفته است.
با توجه به اینکه مشاهده می‌شود در گفته‌ها و نوشته‌های راجع به کانت، عمدتاً یک معنا برای آن ذکر می شود [شرائط تجربه ممکن]، لذا روشن‌سازی معنای این اصطلاح، جهت جلوگیری از بدفهمی آن، لازم می‌نماید.
دستاورد این پژوهش، -که اساساً با هدف رفع ابهام از ترکیب «آزادی استعلایی» صورت گرفته است- اینست که «استعلایی» در ترکیب مذکور و نیز موارد دیگری در فلسفه کانت، که در مقاله آمده است، به معنای «شرائط تجربه ممکن» نبوده و به معنای «متعالی» است. یعنی بنا به توجیهاتی که ذکر شده است، کانت «ترانسِندنتال» را معادل «ترانسِندنت» به کار برده است.
این مقاله در فصلنامه علمی و پژوهشی فلسفه دین شماره 1، منتشر شده است و در سایت مجله قابل دریافت است.
توجه: نخستین پاراگراف ذیل مقدمه (در ص 82) ربطی به مقاله ندارد و اشتباهی است که احتمالاً هنگام صفحه‌آرایی مجله رخ داده است و گرنه در نسخه‌ای که اینجانب به مجله داده‌ام چنین چیزی نبوده است.
امر والا نه تنها در زیبایی‌شناسی کانت بلکه در اخلاق وی نیز مهم است. نگارنده،در مقاله ای با عنوان بالا، رابطة والا را در نقدهای دوم و سوم کانت بررسی نموده است.
والای زیباشناختی به امری بجز صورت می‌پردازد و بنابراین از صورت یا بی‌صورتی قطع نظر می‌کند. والای زیباشناختی، غایتمندی‌ای در خود ما و کاملاً مستقل از طبیعت است. والای اخلاقی، شخصیت انسان است که مبنای فوق محسوسش، آن را به لحاظ هستی‌شناختی، ارزش‌شناختی، و جهان‌شناختی، مقدم بر هر جنبة جهان پدیداری می‌سازد. بنابراین تنها وجدان اخلاقی شایستة واژة والا است. والای زیباشناختی با والای اخلاقی رابطة متقابل دارد: از سویی تقویت حس والای زیباشناختی در پرورش وجدان اخلاقی ما جهت اتیان فرامین اخلاقی مؤثر است و از سوی دیگر انسان اخلاقی است که می‌تواند طبیعت را والا ببیند. والای زیباشناختی میانجیگر میان عالم فنومن و نومن است.
والای اخلاقی نه تنها مقدم بر والای زیباشناختی است، بلکه مقدم بر هر چیزی سوای بشریّت است. در والای اخلاقی ما با صورت قانون اخلاقی مواجهیم و این صورت، علت والایی آن است و لذا والا ضرورتاً بی‌صورت نیست.
این مقاله در نشریه علمی و پژوهشی حکمت و فلسفه شماره 9، در سال 86 منتشر شده است. اکنون در پرتال دانشگاه علامه طباطبائی(ره) قابل دریافت است.
