اندیشه‌ورزی

مرحوم شیخ صدوق (305؟-381ق)، از بزرگان محدثان و فقهای شیعه اثنی عشری و نویسنده یکی از کتب اربعه شیعه (من لایحضره الفقیه)، مغرب را هنگام غروب خورشید می داند.

فتوای وی طبق متن روایات معتبره ای است که در کتابهای من لا یحضره الفقیه، و الهدایة آنها را نقل کرده است. از مجموع روایات نقل شده در این دو کتاب چنین بر می آید که فتوای وی ناظر به غروب از زمین مسطح نیز نیست بلکه عمده ناپدید شدن قرص خورشید از دید ناظر در آسمان صاف (یعنی در هوای غیر ابری و بدون گرد و غبار) است.

روایات مورد اعتماد ایشان در این دو کتاب اینهایند (جهت آسان یابی، روایات من لایحضر با شماره هایشان در این کتاب، ذکر می شود):

قال الصادق علیه السلام: إذا غابت الشمس فقد (حل الإفطار، و) وجبت‌ الصلاة. و وقت المغرب أضیق الأوقات، و هو (من حین غیبوبة الشمس إلى) غیبوبة الشفق، و وقت العشاء من غیبوبة الشفق إلى ثلث اللیل. (الهدایة فی الأصول و الفروع، صص: 129-130‌)

655 وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع- وَقْتُ الْمَغْرِبِ إِذَا غَابَ الْقُرْصُ‌ (من لایحضر، ج1، ص218)

656 وَ قَالَ سَمَاعَةُ بْنُ مِهْرَانَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی الْمَغْرِبِ إِنَّا رُبَّمَا صَلَّیْنَا وَ نَحْنُ نَخَافُ أَنْ تَکُونَ الشَّمْسُ خَلْفَ الْجَبَلِ أَوْ قَدْ سَتَرَنَا مِنْهَا الْجَبَلُ فَقَالَ لِی لَیْسَ عَلَیْکَ صُعُودُ الْجَبَلِ وَ وَقْتُ الْمَغْرِبِ لِمَنْ کَانَ فِی طَلَبِ الْمَنْزِلِ فِی سَفَرٍ إِلَى رُبُعِ اللَّیْلِ وَ الْمُفِیضِ مِنْ عَرَفَاتٍ إِلَى جَمْعٍ کَذَلِکَ (من لایحضر، ج1، صص 218-219)‌

657 وَ رَوَى بَکْرُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ سَأَلَهُ سَائِلٌ عَنْ وَقْتِ الْمَغْرِبِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى یَقُولُ فِی کِتَابِهِ لِإِبْرَاهِیمَ ع- فَلَمّٰا جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ رَأىٰ کَوْکَباً قٰالَ هٰذٰا رَبِّی فَهَذَا أَوَّلُ الْوَقْتِ وَ آخِرُ ذَلِکَ غَیْبُوبَةُ الشَّفَقِ فَأَوَّلُ وَقْتِ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ ذَهَابُ الْحُمْرَةِ وَ آخِرُ وَقْتِهَا إِلَى غَسَقِ اللَّیْلِ یَعْنِی نِصْفَ اللَّیْلِ (من لایحضر، ج1، ص219)

660 وَ رَوَى مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى الْخَثْعَمِیُّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ- کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص یُصَلِّی الْمَغْرِبَ وَ یُصَلِّی مَعَهُ حَیٌّ مِنَ الْأَنْصَارِ یُقَالُ لَهُمْ بَنُو سَلِمَةَ مَنَازِلُهُمْ عَلَى نِصْفِ مِیلٍ فَیُصَلُّونَ مَعَهُ ثُمَّ یَنْصَرِفُونَ إِلَى مَنَازِلِهِمْ وَ هُمْ یَرَوْنَ مَوَاضِعَ سِهَامِهِمْ (من لایحضر، ج1، ص220)‌

661 وَ قَالَ الصَّادِقُ ع- مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ أَخَّرَ الْمَغْرِبَ طَلَباً لِفَضْلِهَا وَ قِیلَ لَهُ إِنَّ أَهْلَ الْعِرَاقِ یُؤَخِّرُونَ الْمَغْرِبَ حَتَّى تَشْتَبِکُ النُّجُومُ فَقَالَ هَذَا مِنْ عَمَلِ عَدُوِّ اللَّهِ أَبِی الْخَطَّابِ (من لایحضر، ج1، ص220)‌

662 وَ قَالَ أَبُو أُسَامَةَ زَیْدٌ الشَّحَّامُ صَعِدْتُ مَرَّةً جَبَلَ أَبِی قُبَیْسٍ- وَ النَّاسُ یُصَلُّونَ الْمَغْرِبَ فَرَأَیْتُ الشَّمْسَ لَمْ تَغِبْ إِنَّمَا تَوَارَتْ خَلْفَ الْجَبَلِ عَنِ النَّاسِ فَلَقِیتُ‌ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع فَأَخْبَرْتُهُ بِذَلِکَ فَقَالَ لِی وَ لِمَ فَعَلْتَ ذَلِکَ بِئْسَ مَا صَنَعْتَ إِنَّمَا تُصَلِّیهَا إِذَا لَمْ تَرَهَا خَلْفَ الْجَبَلِ غَابَتْ أَوْ غَارَتْ مَا لَمْ یَتَجَلَّلْهَا سَحَابٌ أَوْ ظُلْمَةٌ تُظِلُّهَا فَإِنَّمَا عَلَیْکَ مَشْرِقُکَ وَ مَغْرِبُکَ وَ لَیْسَ عَلَى النَّاسِ أَنْ یَبْحَثُوا ‌ (من لایحضر، ج1، ص221-220)

663 وَ قَالَ الصَّادِقُ ع إِذَا غَابَتِ الشَّمْسُ فَقَدْ حَلَّ الْإِفْطَارُ وَ وَجَبَتِ الصَّلَاةُ وَ إِذَا صَلَّیْتَ الْمَغْرِبَ فَقَدْ دَخَلَ وَقْتُ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ إِلَى انْتِصَافِ اللَّیْلِ‌ (من لایحضر، ج1، ص221).

نکته‌ها:

1. لازم به توضیح است که طبق آنچه شیخ صدوق در مقدمه من لایحضر نوشته است وی در این کتاب آنچه را حجت بین خود و خدا می داند نقل کرده است چرا که این کتاب را برای عمل کردن دیگران نوشته بوده است، چیزی شبیه رساله های عملیه امروز علما که بیانگر فتاوای آنهاست با این تفاوت که در من لایحضر، فتاوا طبق نص روایات منقول از امامان شیعه اند.
2. خواننده محترم در ذهن داشته باشد که علاوه بر عظمت شیخ صدوق در اینکه نویسنده یکی از کتب اربعه شیعه است، وی در اواخر عصر غیبت صغری و اوائل غیبت کبری می زیسته است و از این رو، فتوای وی در چنین مسأله مورد ابتلای همه روزه هر مسلمان، ممکن است ناظر به سیره عملی شیعیان نیز باشد (البته این صرفاً یک احتمال است و فی نفسه، الزام قطعی ندارد)، سیره ای که مستمر به عصر حضور ائمه شیعه بوده است.